وضعیت در روابط (Status in Relationships)

پیش درآمد: وقتی صحبت از شبکه‌ای از افراد پیرامون ما به میان می‌آید، اولین نفراتی که تصویرشان در اذهان ما نقش می‌بندد، آن افرادی هستند که بیشتر اوقات خود را با ایشان می‌گذرانیم و یا اگر دسترسی حضور نداریم از شیوه‌های امروزی غیر حضوری این زمان را به گونه‌ای به ایشان اختصاص می‌دهیم. به عبارت دیگر از یک دیدگاه عام و کلی شبکه چیزی خارج از دنیای انتزاعی ذهنی افراد نیست و میزان پیوستگی عناصر موجود در آن است که موجود «بودن» یا «نبودن» چنین ساختی در اجتماع افراد دور و نزدیک ما را واقعیت می‌بخشد. در این نوشتار بدون تأکید بر جنبه‌های روانشناختی، که مطالعه و اشراف کاملی نسبت به روحیات و متافیزیک انسان را طلب می‌نماید، سعی شده‌است یک ساختار کارکردی حداقلی در خصوص شبکه‌های اجتماعی کوچک اطراف افراد ارائه و به بحث گذاشته شود.

---

---

کسانی که درس ریاضی و یا شبکه خوانده باشند، با اصطلاحاتی مانند فراکتالی (Fractal) یا خودهمانندی (Self-Similarity) آشنایی دارند. خود همانندی یکی ویژگی شبکه‌ای است و اشاره  دارد به اینکه هر جزء سیستم خصوصیت‌هایی مشابه کل سیستم از خود نشان می‌دهد. با وام گرفتن از این تعریف وقتی صحبت از شبکه اجتماعی به میان می‌آوریم، توجه به افراد به عنوان اجزایی که لزوماً خصوصیات اجتماعی از خود نشان می‌دهند اهمیت دارد. کلاوس اوفه (Klaus Uwe) اقتصاددان برجسته آلمانی در این خصوص تعریف ظریفی تحت عنوان سرمایه اجتماعی ارائه می دهد:
«سرمایه چیزی است که پس از انجام کلیه فرآیندهای کسب و کار به ایجاد ارزش افزوده (Value Added) برای صاحبان آن منجر شود. این ارزش افزوده در حوزه مسائل اجتماعی در قالب گرایش‌های فردی و گروهی، تمایلات رفتاری و الگوپذیری جامعه ظهور و بروز می‌نماید.»
به عبارت دیگر شبکه‌های اجتماعی پیرامون افراد بر اساس ارزش افزوده‌های احتمالی مطلوب ایشان شکل می‌گیرد و البته این عنوان کمی غلط انداز است و این ارزش افزوده ممکن است تأکید بر جنبه‌های مادی و اقتصادی نداشته و برای پاسخگویی به خواسته‌های متافیزیکی افراد مطلوب به نظر برسد. پذیرش این دیدگاه در بررسی شبکه‌های اجتماعی باز این جنبه به ما کمک می‌کند که وقتی عدم کار کرد صحیح یک شبکه اجتماعی مشاهده می‌شود با مراجعه به ارزش‌های افزوده قابل تعریف در آن راحت تر بتوان دلایل ناکارامدی شبکه را تجزیه و تحلیل نمود. برای مثال حدود یک ماه پیش مطلبی در همین وبلاگ نوشته بودم و برخی از دلایل ناکارامدی جمع دوستانه مورد اشاره را به بحث گذاشته بودم. در آنجا بخشی از نقطه نظرات در خصوص بر هم خوردن نظم دوستانه قبلی، هم به این موضوع دلالت داشت که ارزش‌های قابل تعریف در آن گردهمایی‌ها به دلیل آنکه دیگر برای همه ارزش محسوب نمی‌شوند نمی‌توانند راهگشای حفظ دوستی باشند. نکته ظریف دیگر اینکه در رابطه با همان مباحث، برخی از افراد قائل به وجود یک ارزش‌های کلی و جامع، مثل اصول اخلاقی و یا آداب معاشرت اجتماعی، هستند و پیکان انتقاد را به عدم پایبندی دوستان از این جنبه برده‌اند و مجموعه مشاهده کاملاً بیان می‌کند که دایره‌ای از ارزش‌های متضاد حتی در این مسائل نیز نتوانسته خصلت‌های انجمن پذیری افراد را برای تداوم مشارکت در گروه دوستی مورد بحث تحریک نماید.
همین نتیجه گیری را می‌توان در رابطه با گروههای اجتماعی دیگر داشت و به نظر توجه به تعریف مجموعه ارزش افزوده های قابل تعمیم در کنش و واکنش متقابل افراد در یک شبکه اهمیت فراوانی در جلب نظر افراد آن زنجیره انتزاعی دارد. برای مثال نزدیک به یک سال است با پدیده (به زعم بنده ناخوشایند) فارسی1 مواجه هستیم. یک تلویزیون ماهواره‌ای تازه تأسیس که با دستمایه قرار دادن ارزش افزوده «نیاز به سرگرمی» در خانواده‌های ایرانی و دگردیسی نامطلوب «سرگرمی» به «پند و اندرز اخلاقی» در رادیو و تلویزیون دولتی ایران، که دیگر یک ارزش عمومی برای افراد شبکه ملت ایران محسوب نمی‌شود، تعداد زیادی از مخاطبان برنامه‌های تلویزیونی را به خود جلب کرده است. عدم توجه گردانندگان رسانه به اصطلاح ملی به این مقوله که فیلم و سریال سرگرم کننده محلی برای نصیحت کردن مخاطب بی‌حوصله و با سطح فکری متوسط نیست (مصداقی از تعمیم اشتباه ارزش)، باعث ریزش عجیبی در تعداد بینندگان آن رسانه شده است.
تجزیه و تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی از جنبه‌های شبکه‌ای به دلیل وجود دیدگاههای مختلف بعضاً کار مشکلی است. اما وجود این تفاوت دیدگاهها نباید در آسیب شناسی ارتباطات اخلال ایجاد کرده و فروپاشی هسته‌های اجتماعی را تسریع نماید. لذا تلاش برای دستیابی به متریک‌هایی که بتوانند به موقع سیگنال اعلام خطر متضاد شدن ارزش‌ها را برای اجزای شبکه ارسال نمایند شاید بهتر از دست روی دست گذاشتن و تماشا کردن وقایع باشد. با توجه به اینکه شبکه‌ها فراکتالی هستند، هر جزئی از ارزش افزوده اجزای شبکه خصوصیاتی مشابه با ارزش افزوده کل شبکه خواهد داشت. لذا در بحث آسیب شناسی هم به همین ترتیب آسیب شناسی اجزا مکانیزم‌ها و راه‌حل‌هایی برای آسیب شناسی کل مجموعه فراهم خواهد کرد. بررسی وضعیت ارتباطات افراد یکی از این معیارها است. زیرا از یک طرف چگونگی شکل‌گیری مناسبات افراد و در نتیجه ارزش افزوده های ایشان را نمایان می‌سازد و از سوی دیگر وضعیتی که هم اکنون این شبکه اجتماعی در آن قرار دارد را به خوبی رصد می‌نماید. برای بررسی وضعیت ارتباطات افراد ابتدا باید متریک‌هایی برای تعیین وضعیت ارتباطی بیان کرد. واژگانی نظیر دوستی رسمی (Just Friend)، همکلاسی (Classmate)، هم‌اتاقی (Roommate)، دوست مشترک (Mutual Friend)، دوست غیر مستقیم (Friend of Friend)، دوست صمیمی (Close Friend)، دوست پسر (Boy Friend) یا دوست دختر (Girl Friend)، دوست خانوادگی (Family Friend)، همسر (Husband or Wife)، همکار (Partner)، همشهری یا شهروندی (Citizen)، هموطن (Compatriot) و ... همه سطوحی از ارتباط میان افراد را مشخص می‌کنند که تئوری ارزش افزوده معتقد است به دلیل وجود ارزش افزوده‌ای این سطوح شکل گرفته‌اند. لذا با مروری بر روابط قطع شده قبلی (Break up) می‌توان بسیاری از تضاد ارزش‌ها و ناملایمتی‌ها را کشف کرده و اقدامات متناسب بعدی را انجام داد. در نوشتار بعدی در این خصوص بحث و تأمل بیشتری صورت می گیرد.

---

پی نوشت: در این نوشتار یک معیار کارکردی برای ارزیابی وضعیت شبکه‌های اجتماعی از جنبه درون شبکه‌ای مطرح شد که شایسته است مورد توجه علاقه مندان به مباحث ارتباطات انسانی در حوزه شبکه‌های اجتماعی قرار گیرد.